آخوند ملانجم‌الدین عبدالله بن شهاب الدین حسین بهابادی یزدی معروف به ملاعبدالله بهابادی یزدی فقیه منطقی، عالم فاضل شیعه در قرن ۱۰ هجری که در بهاباد، در ۲۱۰ كیلومتری جنوب شرقی شهر یزد[۱] در سال۹۸۱ق وفات نمودند. وی در پرتو رابطه با دربار صفوی، بر گسترش تشیع و حل مشکلات شیعیان تلاش می‌نمود. ملاعبدالله یزدی در علم فقه و منطق متبحّر و استاد بود و آثار مهمی تألیف نمود که مهمترین آن «حاشیه علی تهذیب المنطق» معروف به «حاشیه ملاعبدالله» است. این اثر یکی از زمینه‌های شهرت ملاعبدالله در میان حوزه‌های علمیه می‌باشد.
شخصیت علامه ملاعبدالله بهابادی دارای ابعاد ناشناخته‌ای است که به‌رغم داشتن امتداد سیاسی، اجتماعی و تولیت آستان مقدس امیرالمومنین علی(ع) هنوز شخصیت و جایگاه علمی و عملی ایشان برای جامعه حوزوی و دانشگاهی ناشناخته است.
نویسنده و استاد شیعی در دانش منطق
منطق چون منطق علمی است آلی و در اصل برای ايمنی از لغزش ذهن در مراحل تفكر وضع شده و برخی از اصطلاحات آن چون كلی و جزئی و تناقض و جز اينها در علوم نظری مخصوصاً فلسفه و اصول فقه و كلام به كار میآيد، دانشمندان مسلمان بويژه فيلسوفان و نيز متكلمان و فقيهان برای كسب توانايی و ورزيدگی در تحصيل و تعليم علوم نظری حاجت و عنايت بسياری به منطق داشتند. سابقه آشنايی مسلمانان با علم منطق به عصر نهضت ترجمه و انتقال منطقيات ارسطو و ديگر فلاسفه يونانی به زبان عربی بر میگردد؛ ازينرو، تدريس منطق ابتدا در بغداد كه مركز نهضت ترجمه بود، معمول شد، چنانكه يكی از مترجمان، ابوبشر مَتّی’بن يونس نسطوری، در بغداد به تدريس و املای كتاب منطق ارسطو اشتغال يافت و در حلقه درس او كسانی چون ابونصر فارابی حاضر میشدند (ابن‌خلّكان، ج ۵، ص ۱۵۳ـ ۱۵۴؛ قس ذهبی، ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹، ج ۱۵، ص ۴۱۷). از آن پس منطق در بسياری از مراكز آموزشی در شمار درسهای رسمی در آمد و كتابهای مهمی در اين‌باره تأليف و تدريس شد. البته آموختن منطق، به دور از پاره‌ای مخالفتها نبود؛ چنانكه جمله «مَنْ تَمَنْطَقَ تَزَنْدَقَ» (هركه منطق بياموزد، گرفتار زندقه میشود) شهرت بسيار يافت و دانشمندانی چون ابن‌تيميّه * آثاری در ضديّت با منطق فراهم كردند ( رجوع کنید به ابوحيّان توحيدی، ج ۱، ص ۱۰۸ـ ۱۲۸؛ سيوطی، ۱۳۶۶، ص ۱۵، ۲۰، ۳۲ و جاهای ديگر).
اساتید علامه در علوم معقول
- امیر غیاث‌الدین منصور شیرازی ؛
- جمال‌الدین محمود شیرازی
همدرسان علامه
- ملااحمد اردبیلی معروف به مقدس اردبیلی؛
- میرزا جان باغنوی شیرازی
مهم ترین شاگردان علامه
شیخ بهایی (۱۰۳۰-۹۵۳ ق) فیلسوف عارف و دانشمند نامدار شیعه؛
شیخ حسن بن زین الدین عاملی (فرزند شهید ثانی)، صاحب «معالم»؛
سید محمد بن علی عاملى، معروف به صاحب «مدارک».
ویژگی های علامه ملاعبدالله بهابادی یزدی :
بصیرت و زمان شناسی
زهد و پارسایی
تعامل سازنند با ادیان و مذاهب
اخلاق مداری در سیره علمی و عملی
حکمرانی حکیمانه در نجف اشرف
مراوده های علمی با نقد و حاشیه بر آثارعالمان اهل سنت
التزام عملی به موضوع ولایت فقیه
کلان نگری و داشتن منظومه فکری
جامعیت در علوم معقول و منقول
ورود اجتهادی به حوزه های مختلف دانش
مساله محوری با حضور میدانی در حوزه های دانش
تربیت شاگردان متخصص و تمدن ساز
داشتن امتداد اجتماعی
کاربردی کردن علوم در صحنه سیاسی، اجتماعی
قبول تولیت حرم علی (ع) وحکمران نجف اشرف از سوی شاه طهماسب صفوی
فقاهت او در نجف حکایت هايی دارد. در اثر اخلاق نیکو و حسن مدیریت و سیر و سلوک و مقام والای خود خزانه دار حرم امیرالمومنین علیه السلام شد. شیخ ما محمّد حرز الدین آن را این گونه توصیف کرد و فرمود:
معروف است که شاه طهماسب صفوی او را برای تصدی حرم از ایران به عراق آورد و کلید حرم و خزانه اشیاء باستانی گرانبها و خزانه بزرگ حاوی سلاح های وقفی را به او تحویل داد. که برای دفاع از حرم تدارک شده بودند٬ و به طور کلی نجف اشرف از غزوات بادیه نشینان در خطر بود
خدمات تولیت (خزانه داری) حرم شریف حضرت علی علیه السلام
از نیمه دوم قرن دهم رونق علمی به حوزه نجف بازگشت. اقدامات اثرگذار علامه بهابادی به عنوان تولیت آستان مقدس حضرت علی (ع) و حاکم نجف اشرف از جمله چون تسهیل دسترسی به آب آشامیدنی از طریق حفر انهار با حمایت شاهان صفوی و ساخت باروهای استوار و تأمین امنیت جانی ساکنان، به عنوان عوامل شکوفایی مجدد حوزه نجف شمرده شده است. اینجا لازم است که درباره یک مدرسه مهم در نجف هم اشاره شود.
حکمرانی حکیمانه
عتبات عالیات محور همدلی دولت‌ها و مذاهب اسلامی
هنگامی که سلطان مراد عثمانی به نجف آمد و به زیارت مرقد امیرالمؤمنین علیه السلام مشرّف شد، ملا عبد الله را به خاطر حسن مدیریت و رفتار و خدمات اجرایی بر منصب تولیت حرم علوي ابقا كرد.
توليت حرم علوی تا زمان ملا یوسف متوفی در سال ۱۲۷۰ هجری قمری در نجف در دست فرزندان و نوادگانش باقی ماند.
مدرسه ملا عبداللَّه
تاریخ بنای این مدرسه به نیمه دوم قرن دهم هجری باز میگردد. ملاعبدالله بهابادی یزدی که بدل یه یکی از دانشمندان برجسته علوم عقلی و مدرسان ادب و علوم کلاسیک سده دهم شده بود (متوفی ۹۸۱) مؤلف حاشیه بر بخش منطق تهذیب المنطق و الکلام اثر تفتازانی متعلق به همین دوره حوزه نجف است و کتاب او همچنان یکی از درسنامه‌های رایج در حوزه‌های علمیه به شمار می‌رود.
مدرسه مهدیه
این مدرسه درحقیقت همان مدرسه ملاعبدالله بهابادی یزدی است که در ابتدای حضور علامه در آستان مقدس امیر المومنین حضرت علی (ع) محل کار تولیت بوده سپس تبدیل به مدرسه علمیه میشود و هم اکنون بنام مدرسه مهدیه مشهور است.
مدرسه مهدیه در محله مشراق و مقابل مقبره علامه سید مهدی بحرالعلوم و شیخ طوسی و در مجاورت مدرسه قوام واقع شده است.
علامه بهابادی یزدی در نگاه دیگران :
شیخ بهایی در حاشیه و تفسیر قاضی می نویسد:
«که در خدمت آخوند ملا عبدالله یزدی صاحب حاشیه بر تهذیب المنطق، تلمذ کرده ام. وی، او را وصف به «علامه یزدی» کرده است».
سید علی‌خان كبیر در كتاب سلافة‌العصر درباره‌اش می‌نویسد:
كسی در دانش و تقوا و فضیلت به او نرسد. وی كتاب‌هایی مفید در علم فقیه و در علم منطق و… تألیف كرده است.[۲]
ملاامین احمد رازی ساكن هند در تذكره هفت اقلیم در ذیل عنوان «مولانا عبدالله» چنین می‌نویسد:
پیوسته به قلم گوهر نگار نقش تألیف و تصنیف بر لوح روزگار می‌نگاشت و در میدان و افاده‌ی لوای سبقت بر امثال و اقران می‌افراشت و مهارتش در فنون علم فقه به غایتی بوده كه می‌گفته اگر متوجه بدان علم گردم، به توفیق الله تعالی، برهان و دلایل عقلی بر مسایل فقهی گفته، چنان علم فقه را مدلّل سازم كه مجال چون و چرا نماند
استاد شهید مطهری درباره ملاعبدالله می‌گوید:
ملاعبدالله یزدی صاحب حاشیه معروف بر منطق التهذیب که به حاشیه ملاعبدالله معروف و کتاب درسی طلاب در منطق است. بعضی مدعی شده‌اند که از علوم شرعیه بی‌اطلاع بوده‌است، ولی برعکس، هم فقیه بوده و هم اهل معقول، خصوصاً منطق. در شیراز نزد جمال‌الدین محمود سابق‌الذکر و امیر غیاث‌الدین دشتکی تحصیل کرده‌است.
ریحانة‌الادب فی تراجم المعروفین بالکنیة و اللقب» اثر محمدعلی مدرس تبریزی
آخوند، سرامد علمای عصر خود بود. در زهد و تقوا بی‌نظیر بود. تعابیری از قبیل علاّمه‌ی زمان، فقیه منطقی، عالم فاضل، اتقی و ازهد عصر خود، شارح متفكر منطق، همه، دال بر علوّ درجه و شأن و مرتبت علمی و معنوی او است
علامه مصطفی بن غتح الله الحمودی در کتاب فوائد الارتحال و نتائج السفر، ج ۴، ص ۴۳۹-۴۴۰ می نویسد:
- ملّا عبداللّه بن حسین یزدی[۳]
وی علّامۀ بلامنازع و بی‌همتای عصرِ خویش و حلقۀ پایانی محقّقان عَجَم بوده‌است. در جلالت قدر و جایگاه والا در تقوا و وَرَع، کسی از معاصران ایشان به گَرد پای او نمی‌رسد. وی شیخ جلیل‌القدر و خوش‌آوازه‌ای در مناطق مختلف بوده‌است. در مطالعه و اشتغالات علمی و انتقال مباحث علمی به اهلش، بسیار پرتلاش و کوشا بود. جلسۀ درس او بابرکت بود و هر کسی نزد ایشان اشتغال علمی داشت، بهره‌مند می‌شد.
او جثّۀ درشت با صورتی به‌شدّت نورانی و فروتن داشت. در بحث علمی، آرام، دقیق و منصف بود
محل دفن علامه بهابادی یزدی (ره)
ملا عبدالله الیزدی – سال ۹۸۱ هجری قمری – ۱۵۷۳ م
در سال ۹۸۱ هجری قمری عالم، محقق، منطق دان معروف، متولی حرم امیرالمومنین مولا عبدالله بن شهاب الدین حسین یزدی بهابادی درگذشت و در رواق حرم در زیرزمین به خاک سپرده شد که عضدالدوله دیلمی در آن دفن شده بود[۱] واقع بین آستانه ی در اول وآستانه اذن دخول در دوم از جهت شرق قرار دارد.
ملاعبدالله تألیفات متعددی دارد از قبیل:
- حاشية علی حاشية الدواني القديمة علی التجرید موسوم به التشکیک
- ﺣﺎﺷﻴﺔ علی ﺣﺎﺷﻴﺔ ﺍﻟﺪﻭﺍﻧﻲ ﺍﻟﻘﺪﻳﻤﺔ علی ﺍﻟﺘﺠﺮﻳﺪ (مبحث ماهیت و لواحق)
- ﺣﺎﺷﻴﺔ علی ﺣﺎﺷﻴﺔ ﺍﻟﺪﻭﺍﻧﻲ ﺍﻟﻘﺪﻳﻤﺔ علی ﺍﻟﺘﺠﺮﻳﺪ في الجواهر والأعراض
- حاشية علی حاشية الخطائي علي مختصر المعانی
- ﺣﺎﺷﻴﺔ علی ﺣﺎﺷﻴﺔ ﺍﻟﻤﻄﻮﻝ للجرجانی، شرح خطبه مطول
- حاشیة علی حاشیة شرح الشمسیة للجرجاني
- تعلیقات علی ایساغوجی
- شرح دیباجة العجالة
- حل ضابطة الأشكال الأربعة
- التحفة الشاهجانیة
- درة المعانی
حواشی مشهور بر حاشیه ملاعبدالله:
علامه دانشمند شیخ آقابزرگ تهرانی )صاحب الذریعه( در مبحث حاشیه می‌نویسد تاکنون حواشی بسیاری بر حاشیهی عالمانه آخوند ملاعبدالله بهابادی نوشته شده است نام تعدادی از آن‌ها به ترتیبی که در الذریعه آمده است، ذکر می‌کنیم:
۱- حاشیهی شیخ اسحاق حویزی بر حاشیهی ملاعبدالله که تا بحث قیاس پیش رفته و مشتمل بر ۳۰۰۰ بیت است.
۲- حاشیهی آقا محمد تقی بن محمد علی کرمانشاهی
۳- حاشیهی ملأ محمد حسین بن اسماعیل یزدی پاشنه طلایی معروف به صراط المستقیم است
۴- حاشیهی شیخ محمد حسن فرزند ملأ محمد جعفر شریعتمدار
۵- حاشیهی شیخ محمد سعید فرزند سید محمد طباطبایی
۶- حاشیهی میرصدرالدین مدرس یزدی به نام مرصع الحواشی
۷- حاشیهی معروف به کشف الاستار
۸- حاشیهی معروف به تعدیل المیزان
۹- حاشیهی شیخ عبدالرحیم
۱۰- حاشیهی ملا عبدالرزاق لاهیجی
۱۱- حاشیهی میرزا عبدالغفار
۱۲- حاشیهی میرزا علی رضا فرزند کمال الدین حسین
۱۳- حاشیهی میرزا محمد فرزند احمد علی قراچه داغی تبریزی
۱۴- حاشیهی محمد علی فرزند قربان علی اردبیلی
۱۵- حاشیهی ملأ محسن تهرانی
۱۶- حاشیهی ملأ محسن فرزند محمد طاهر قزوینی
۱۷- حاشیهی میرزا محمد تنکابنی
۱۸- حاشیهی میرزا محمد یزدی
۱۹- حاشیهی سید محمد مهدی موسوی
۲۰ – ملا نظر علی فرزند محسن گیلانی
منابع :
- دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی جلد : ۱ صفحه : ۴۱۱۳
- تاريخ النجف الأشرف المؤلف : عبد الزراق حرز الدين٬ الجزء : ۲ صفحة : ۲۷۴و معارف الرجال: ۲/۴٫
- مباحث عراقية: ۱/۹۳٫ موسوعة العتبات المقدّسة (قسم النجف) : ۱/۲۰۲٫
- تاريخ النجف الأشرف المؤلف : عبد الزراق حرز الدين٬ الجزء : ۲ صفحة : ۲۷۶ معارف الرجال: ۱/۵۳٫
- مرتضی مطهری، خدمات متقابل ایران و اسلام، ص۵۸۰.
- الفوائد الرضویه، شیخ عباس قمی، صص ۲۴۹ و ۵۰۶
- هفت اقلیم، امین احمد رازی كلكثه، ۱۹۶۳ میلادی، ص ۱۷۹
- فوائد الارتحال و نتائج السفر، ج ۴، ص ۴۳۹-۴۴۰
[۱] . جغرافیای كامل ایران، وزارت آموزش و پرورش،ج دوّم تهران شركت چاپ و نشر ایران ۱۳۶۶، ص۱۳۷۱٫
[۲] . الفوائد الرضویه، شیخ عباس قمی، صص ۲۴۹ و ۵۰۶
[۳]. در حاشیۀ کتاب نوشته شده: «این مَدخل، تکراری است؛ امّا مطالب افزودۀ نیکویی دارد.»؛ ر.ک: مدخل شمارۀ ۱۱۵۳٫
برای اطلاعات بیشتر به لینک زیر مراجعه نمایید.
